การตกลงการค้าเสรีต่อระบบสุขภาพของคนไทยในบริบทนโยบายพื้นฐานแห่งรัฐ

ความเห็นและข้อเสนอแนะ
เกี่ยวกับการตกลงการค้าเสรีต่อระบบสุขภาพของคนไทยในบริบทนโยบายพื้นฐานแห่งรัฐ
          1.  ความเป็นมา
          ขณะนี้ประเทศไทยกำลังเร่งรัดเจรจา  เพื่อจัดทำความตกลงการค้าเสรีระดับทวิภาคี  (Free Trade Agreement : FTA) กับ 8 ประเทศ  และ 1 กลุ่มประเทศ  อันได้แก่  จีน  ญี่ปุ่น  อินเดีย  บาห์เรน  สหรัฐอเมริกา เปรู ออสเตรเลีย นิวซีแลนด์ และกลุ่มประเทศ BIMST-EC  ประกอบด้วย  ไทย พม่า  อินเดีย  บังคลาเทศ  ศรีลังกา  ภูฐาน  และเนปาล ในหลายประเทศได้มีการลงนามข้อตกลงเป็นที่เรียบร้อย  เช่น  จีน อินเดีย ออสเตรเลีย  เป็นต้น และมีผลบังคับใช้หรือกำลังมีผลบังคับใช้ในเร็วๆ นี้
          ที่สำคัญ  ประเทศไทยอยู่ในระหว่างการเจรจาจัดทำความตกลงการค้าเสรีไทย-สหรัฐ  โดยได้มีการเจรจาไปแล้ว 2 ครั้ง  ครั้งที่ 1  เมื่อวันที่ 28 มิถุนายน — 2 กรกฎาคม  พ.ศ. 2547  และครั้งที่ 2 เมื่อวันที่ 11-15 ตุลาคม  พ.ศ. 2547  ณ มลรัฐฮาวาย  ประเทศสหรัฐอเมริกา  และกำลังจะเจรจาในครั้งที่ 3 ในวันที่ 13-17 ธันวาคม  พ.ศ. 2547  โดยครั้งที่ 3 นี้จะเป็นการเจรจาในระดับเนื้อหาสาระที่จะทำความตกลง
          ข้อตกลงการค้าเสรีที่ประเทศต่างๆ  ได้จัดทำไปแล้วนั้น  ได้มีผลกระทบทั้งในทางบวกและลบต่อระบบเศรษฐกิจ สังคม และระบบกฎหมายในแต่ละประเทศ  เกิดกรณีบริษัทธุรกิจเอกชนฟ้องร้องเอาผิดกับรัฐบาลใน ๓ ประเทศ  ได้แก่  สหรัฐอเมริกา แคนาดา และเม็กซิโก  ภายใต้มาตรา 11 ของข้อตกลงNAFTA   มูลค่าการเรียกร้องค่าเสียหายเกือบเท่ากับงบประมาณแผ่นดินของประเทศไทย  นอกจากนี้  ข้อตกลงการค้าเสรีที่สหรัฐอเมริกาทำกับออสเตรเลีย  ทำให้ราคายาในออสเตรเลียสูงขึ้น  เกิดผลกระทบต่อระบบสุขภาพของประเทศออสเตรเลีย
          คณะทำงานสาธารณสุขและคุณภาพชีวิต  สภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติเห็นว่า  การตกลงการค้าเสรีแบบทวิภาคีที่รัฐบาลไทยกำลังเจรจากับประเทศต่างๆ  โดยเฉพาะสหรัฐอเมริกา  จะมีผลกระทบต่อประชาชนไทยในทุกระดับและกระทบต่อนโยบายพื้นฐานแห่งรัฐ  โดยเฉพาะระบบสุขภาพและคุณภาพชีวิตของคนไทยทั้งประเทศ จึงเห็นควรทำการศึกษาและประเมินผลกระทบที่เกิดขึ้นจากการตกลงการค้าเสรีต่อระบบสุขภาพของคนไทย เพื่อเสนอต่อรัฐบาลในการกำหนดนโยบายและหลักการการจัดทำข้อตกลงการค้าเสรีที่เกิดประโยชน์ต่อประชาชนและประเทศไทยอย่างแท้จริง
          2.  การดำเนินงาน
          คณะทำงานสาธารณสุขและคุณภาพชีวิต  สภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติได้ดำเนินการศึกษา  ดังนี้
               2.1  ประมวลเอกสาร  บทความที่เกี่ยวข้อง  ทั้งในและนอกประเทศ
               2.2  จัดเวทีเสวนาระดับบุคคลสำคัญที่เกี่ยวข้องกับการตกลงการค้าเสรีของประเทศไทย ในวันที่ 25 กรกฎาคม 2547  มีผู้เข้าร่วมประมาณ 30 คน
               2.3  จัดเวทีรับฟังความคิดเห็นจากประชาชนภาคส่วนต่างๆ  ในวันที่ 25 สิงหาคม 2547  ผู้เข้าร่วม 120 คน
               2.4  จัดเวทีรับฟังความคิดเห็นจากประชาคมสุขภาพในประเด็นการตกลงการค้าเสรีในการประชุมสมัชชาสุขภาพแห่งชาติ  ครั้งที่ 4 ในวันที่ 8-9 กันยายน พ.ศ. 2547  ผู้เข้าร่วม 350 คน
          จากการศึกษาและเวทีรับฟังความคิดเห็น  คณะทำงานสาธารณสุขและคุณภาพชีวิต สภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ  จึงได้จัดทำความเห็นและข้อเสนอแนะเกี่ยวกับ  “การตกลงการค้าเสรีที่มีผลกระทบต่อระบบสุขภาพของคนไทยในบริบทนโยบายพื้นฐานแห่งรัฐ”
          3.  ข้อมูลทั่วไปและผลกระทบ
               3.1 ผลกระทบในภาพรวม
          ก.  ภาคเกษตรกรรมจะมีสินค้าเกษตรกรรมจากประเทศต่างๆ เข้ามาในไทยมากขึ้น เกษตรกรรายย่อยของไทยจะแข่งขันในเรื่องสินค้าเกษตรราคาถูกจากต่างประเทศไม่ได้  (เช่น ผลไม้ หอม กระเทียม  นม เป็นต้น)
          ข.  ภาคอุตสาหกรรม  สินค้าอุตสาหกรรมหลายอย่างได้รับผลกระทบ  เช่น  อุตสาหกรรมสิ่งทอ  
เครื่องใช้ไฟฟ้า  เป็นต้น  รวมทั้งสินค้าอุตสาหกรรมที่ใช้เทคโนโลยีขั้นสูงจะเข้ามามากขึ้น  ซึ่งโอกาสที่ประเทศไทยจะพัฒนาสินค้าด้านเทคโนโลยีเพื่อแข่งขันกับต่างประเทศเป็นไปได้ยาก  เนื่องจากการครองตลาดและเทคโนโลยีเป็นของต่างประเทศ
          ค.  ภาคบริการ  จะมีผลกระทบทั้งทางบวกและลบ  การเปิดเสรีด้านบริการในต่างประเทศในสาขาที่ประเทศไทยมีความสามารถ  เช่น  อาหาร  การนวดไทย  การท่องเที่ยว  เป็นต้น  อาจมีผลทำให้มีการลงทุนและขยายงานทั้งในประเทศและนอกประเทศ  แต่ในระยะยาวนั้น  การแข่งขันในระหว่างประเทศอาจทำให้ธุรกิจต่างๆ  ที่เป็นของไทย  ถูกต่างชาติที่มีศักยภาพสูงกว่าเข้ามาลงทุนหรือประกอบกิจการด้วยตนเอง
          โดยภาพรวม ประชาชนจะมีโอกาสในการบริโภคสินค้าต่างๆ  ที่หลากหลาย  มากมายขึ้นและราคาถูก  ซึ่งมีผลดีในระยะแรก  แต่ในระยะยาว  ความสามารถในการผลิตสินค้าต่างๆ  ของประเทศไทยจะลดลง  ซึ่งอาจทำให้สินค้าจากต่างประเทศมีราคาแพงขึ้น
               3.2 ผลกระทบต่อระบบสุขภาพ
          ก. ในข้อตกลงของทริปส์  (TRIPs : Trade Related Intellectual Property Rights) รัฐบาลสามารถใช้มาตรการบังคับใช้สิทธิ  เพื่อป้องกันหรือบรรเทาการขาดแคลนอาหาร  ยารักษาโรค  หรือเพื่อประโยชน์สาธารณะอย่างอื่น
          มาตรการบังคับใช้สิทธิ  หมายถึง  การผลิต  ใช้  ขาย  มีไว้เพื่อขาย  เสนอขายหรือนำเข้าผลิตภัณฑ์  หรือกระบวนการที่ได้สิทธิบัตร  โดยไม่ต้องได้รับอนุญาตจากผู้ทรงสิทธิ  การบังคับใช้สิทธิมี ๒ ลักษณะ  คือ การบังคับใช้สิทธิโดยรัฐ (Government Use)  และการบังคับใช้สิทธิโดยเอกชน  (Compulsory Licensing)
          ในกรณีบังคับใช้สิทธิโดยรัฐ  ภายใต้ภาวะฉุกเฉินของประเทศหรือสภาพการณ์เร่งด่วนอย่างที่สุดอื่นๆ  (National Emergency  Other Circumstances of  Extreme Urgency)  หรือเพื่อประโยชน์สาธารณะ  รัฐต้องแจ้งให้ผู้ทรงสิทธิทราบ  และสามารถบังคับใช้สิทธิได้ทันที  โดยไม่ต้องได้รับการอนุญาตจากผู้ทรงสิทธิ (มาตรา 31 b)  ทั้งนี้  รัฐต้องจ่ายค่าตอบแทนอย่างเหมาะสมให้กับผู้ทรงสิทธิ (มาตรา 32 h)
          ข้อตกลงที่ประเทศพัฒนาต้องการ  คือ  ขอจำกัดการใช้มาตรการบังคับใช้สิทธิ  โดยจำกัดเงื่อนไขการขอใช้มาตรการบังคับใช้สิทธิ  และกำหนดเงื่อนไขเพิ่มเติม  ในกรณีใช้เพื่อประโยชน์สาธารณะหรือภาวะฉุกเฉิน  ให้ใช้ได้โดยรัฐหรือผู้ที่รัฐให้อำนาจเท่านั้น  และผู้ทรงสิทธิจะได้รับค่าตอบแทนอย่างสมเหตุสมผล
          ข. กฎหมายทรัพย์สินทางปัญญาของไทยได้รับอนุญาตให้มีการนำยาที่มีสิทธิบัตรในต่าง
ประเทศที่จำหน่ายให้ผู้อื่นแล้ว  เข้ามาขายแข่งขันกับยาที่มีสิทธิบัตรในประเทศได้  เพื่อให้เกิดการแข่งขันด้านราคาและประชาชนมีโอกาสซื้อยาราคาที่ถูกกว่าได้  มาตรการนี้เรียกว่า  “การนำเข้าซ้อน” (Parallel Import)
ข้อตกลงที่ประเทศพัฒนาต้องการ  คือ  ขอจำกัดการนำเข้าซ้อน  ซึ่งจะทำให้ ยาที่มีสิทธิบัตรในประเทศถูกผูกขาดในตลาด  ไม่มีการแข่งขันด้านราคาจากการนำเข้าซ้อน  ผู้ป่วยขาดโอกาสได้รับยาที่มีราคาถูก
          ค. ในข้อตกลง TRIPs กำหนดระยะเวลาคุ้มครองสิทธิบัตรยา 20 ปี  นับแต่วันที่ยื่นขอขึ้นทะเบียน
ข้อตกลงที่ประเทศพัฒนาต้องการ  คือ  ขยายระยะเวลาคุ้มครองสิทธิบัตรยา ออกไปมากกว่า 20 ปี (ตั้งแต่ 2 - 5 ปี) ซึ่งผลกระทบที่เกิดขึ้น จะทำให้เกิดการผูกขาดยาในตลาดยาวนานขึ้น เป็นอุปสรรคต่อการเข้าถึงยาของประชาชน
          ง.  ในข้อตกลง TRIPs ป้องกันไม่ให้มีการใช้ข้อมูลทางพาณิชย์อย่างไม่เป็นธรรม (Unfair Commercial Use)  และป้องกันการเปิดเผยข้อมูลนั้น (Disclosure)
          ข้อตกลงที่ประเทศพัฒนาต้องการ  คือ  ขอมีสิทธิเด็ดขาดในข้อมูล  โดยประเทศคู่ค้าจะไม่อนุญาตให้ผู้อื่นใช้ข้อมูลผลทดสอบผลิตภัณฑ์ (ยา) ในการขอขึ้นทะเบียนผลิตภัณฑ์ชนิดเดียวกันหรือคล้ายคลึงกันเพื่อจำหน่ายในท้องตลาด  โดยกำหนดระยะเวลาที่ห้ามใช้ข้อมูลเป็นเวลา 5 ปี  นับจากวันที่ได้รับทะเบียนยา  เว้นแต่ได้รับความยินยอมจากบริษัทต้นตำรับ  ซึ่งผลกระทบที่เกิดขึ้น ทำให้บริษัทยาสามัญในประเทศไทยต้องรับภาระในการดำเนินการทดสอบความปลอดภัยและประสิทธิภาพของยา  เพื่อใช้ในการขึ้นทะเบียน  ทำให้ผลิตยาสามัญออกสู่ตลาดล่าช้า  ยาต้นตำรับมีการผูกขาดตลาดยาวนานขึ้น
          จากข้อตกลงในการทำข้อตกลงการค้าเสรีของประเทศพัฒนา  โดยเฉพาะ   สหรัฐอเมริกา  จะส่งผลกระทบต่อระบบสุขภาพของประเทศไทย  ดังนี้
          การเข้าถึงยาของประชาชนไทย  และประชาชนในโลก  โดยเฉพาะประเทศกำลังพัฒนา  ยาจะมีราคาแพงมากขึ้น  มีผลกระทบต่อระบบหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ  และในที่สุดจะมีผลทำให้ต้นทุนทางสังคมและเศรษฐกิจ  โดยเฉพาะด้านการศึกษา  สาธารณสุข  ประเทศไทยจะขาดความสามารถในการพึ่งตนเอง ศักยภาพในการผลิตยาภายในประเทศจะอ่อนแอ  และต้องพึ่งพาต่างประเทศมากยิ่งขึ้น
          จ.  ขอให้ประเทศไทยเข้าร่วมเป็นสมาชิกของสนธิสัญญาว่าด้วยความร่วมมือทาง  สิทธิบัตร (Patent Coperation Treaty : PCT)  
          ประเทศไทย  ตามมติคณะรัฐมนตรี  วันที่ 7 เมษายน พ.ศ. 2547  ได้เห็นชอบให้ประเทศไทยสมัครเป็นภาคีสมาชิกสนธิสัญญาว่าด้วยความร่วมมือด้านสิทธิบัตร ซึ่งในสาระของ PCT กำหนดไว้ว่า การได้รับสิทธิบัตรที่ไหนก็ตามสิทธิบัตรนี้สามารถคุ้มครองได้ครอบคลุมทุกประเทศที่เป็นสมาชิก PCT ตามที่ได้แสดงความจำนงไว้ในใบสมัคร
          ฉ.  ขอให้ประเทศไทยเข้าร่วมเป็นภาคีอนุสัญญาคุ้มครองพันธุ์พืชใหม่ (อนุสัญญา UPOV)  และรับข้อ
ตกลงการขยายการคุ้มครองสิทธิบัตรให้คุ้มครองสิ่งมีชีวิตทุกประเภท
          4.  ความเห็นและข้อเสนอแนะ
               1.  กระบวนการและกลไกการเจรจา  กระบวนการเจรจาการค้าเสรีแบบทวิภาคี ต้องผ่านกระบวนการของรัฐสภา  เพื่อให้ฝ่ายนิติบัญญัติสามารถตรวจสอบและแสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับกรอบการเจรจา ประเด็น และจุดยืนของรัฐบาลในการเจรจา  เพื่อให้เกิดประโยชน์สูงสุดต่อประชาชนไทยและไม่เกิดผลกระทบต่ออธิปไตยของประเทศไทย
               2.  กระบวนการเจรจา ต้องยึดหลักการมีส่วนร่วมจากทุกภาคส่วน  ตั้งแต่ประชาชน นักวิชาการ  องค์กรต่างๆ  ทั้งภาครัฐ เอกชน โดยเฉพาะกลุ่มผู้ได้รับผลกระทบที่เกิดขึ้นจากข้อตกลงการค้าเสรี
               3.  เอกสารการเจรจา ต้องใช้ภาษาของคู่เจรจาทั้งสองฝ่าย  เอกสารข้อเสนอและข้อเรียกร้องของประเทศคู่เจรจาทั้งหมด  ต้องถูกแปลเป็นภาษาไทย  และเอกสารข้อเสนอและข้อเรียกร้องของไทย  ต้องถูกแปลเป็นภาษาของประเทศคู่เจรจาเช่นเดียวกัน  เพื่อใช้ประกอบการเจรจา  และภาษาในการเจรจาให้ใช้ภาษาของคู่เจรจาทั้งสองฝ่าย  เพื่อเป็นการแสดงถึงการยอมรับในเอกราชและอธิปไตยของประเทศคู่เจรจา
               4.  ในเรื่องที่เกี่ยวข้องระบบสุขภาพต้องยึดหลักการที่ว่า การประเมินผลกระทบนั้นต้องคำนึงถึงผู้ป่วยและผู้บริโภค และการพึ่งตนเองด้านยาและสาธารณสุขของประเทศไทย ถ้ามีผลกระทบต่อการมีสุขภาวะ  และการเข้าถึงยาและบริการสาธารณสุข จะต้องไม่รับในข้อเรียกร้องเหล่านั้น โดยไม่จำเป็น  ต้องประเมินเปรียบเทียบผลประโยชน์ในข้อเสนอที่แลกเปลี่ยน  เพราะตามหลักสิทธิมนุษยชนและตามรัฐธรรมนูญไทย ทุกคนมีสิทธิขั้นพื้นฐานในการมีชีวิตอยู่และมีสุขภาพที่ดี  ผลกระทบจากการเจรจาการค้าทวิภาคี จะทำให้มีการผูกขาดตลาดยานานขึ้น  ยามีราคาแพงขึ้นและอุตสาหกรรมยาภายในประเทศไม่มีศักยภาพในการแข่งขันกับบรรษัทยาข้ามชาติได้  ขาดความมั่นคงทางด้านยาและการสาธารณสุข  ต้องนำเข้ายามากขึ้น  รายจ่ายทางด้านยาและการสาธารณสุขเพิ่มขึ้น
               5.  ในกรณีเฉพาะเรื่อง สิทธิบัตรยา  ซึ่งทำให้เกิดผลกระทบต่างๆ  ต่อระบบสุขภาพตามข้อ 4 ไทยควรมีจุดยืน  ดังนี้
                    5.1  ต้องเป็นไปตามข้อตกลงใน Doha Declaration  ซึ่งใช้ข้อตกลงของ TRIPs  (ต้องไม่มากกว่าข้อตกลงของ  TRIPs)
                    5.2  ต้องยกเว้นไม่ให้สิทธิบัตรยาจำเป็น  เพราะการเข้าถึงยาเป็นสิทธิมนุษยชนและการสาธารณสุขนั้น  ไม่ได้จำกัดเฉพาะในประเทศเท่านั้น
                    5.3  สิทธิบัตรในผลิตภัณฑ์ให้จำกัดขอบเขตเฉพาะสารเคมีใหม่ (New Chemical Entity)
                    5.4    เรียกร้องให้ประเทศคู่เจรจาร่วมพัฒนาระบบบริหารสิทธิบัตรให้มีประสิทธิภาพและถูกต้อง  เช่น  ฐานข้อมูลสิทธิบัตรที่ดี  การประสานแลกเปลี่ยนข้อมูลสิทธิบัตร  และการถ่ายทอดเทคโนโลยีที่แท้จริง
               6.  ไทยต้องเร่งให้การคุ้มครองพันธุ์พืช สมุนไพร และภูมิปัญญาการแพทย์ของไทย  โดยต้องไม่รับข้อตกลงการขยายการคุ้มครองสิทธิบัตรให้คุ้มครองสิ่งมีชีวิตทุกประเภท  และปฏิเสธการเข้าร่วมเป็นภาคีอนุสัญญาคุ้มครองพันธุ์พืชใหม่ (อนุสัญญา UPOV)  เพราะจะมีผลกระทบต่อระบบเกษตรกรรม  การพัฒนาพันธุ์พืช  ความมั่นคงทางด้านอาหารและการคุ้มครองสมุนไพร(พืชและสัตว์)  และภูมิปัญญาการแพทย์ของไทย  ทั้งนี้  ประเทศไทยได้มีกฎหมายเฉพาะ (sui generis)  ซึ่งเป็นไปตามข้อตกลง TRIPs อยู่แล้ว
               7.  ไทยต้องพัฒนาระบบกฎหมายทรัพย์สินทางปัญญา เพื่อให้การคุ้มครองภูมิปัญญาท้องถิ่นและเกิดความเป็นธรรมต่อชุมชนท้องถิ่น  โดยให้มีการเปิดเผย  แจ้งแหล่งที่มาของทรัพยากรชีวภาพ  และภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เกี่ยวข้องกับสิ่งประดิษฐ์ที่มาขอรับการคุ้มครอง  ให้แสดงหลักฐานการทำข้อตกลงแบ่งปันผลประโยชน์  ในกรณีที่มีการให้ภูมิปัญญาการแพทย์ของไทย  เป็นส่วนสำคัญในการสร้างสรรค์สิ่งประดิษฐ์นั้น
          ที่มา: สภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ          
          www.nesac.or.th, โทร.02-612-9222 ต่อ 118, 119 โทรสาร.02-612-6918-9