การบริหารจัดการลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่าน

ความเห็นและข้อเสนอแนะ
เกี่ยวกับการบริหารจัดการลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่าน
          1. ความสำคัญและความเป็นมา
          ลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่านเป็นลุ่มน้ำที่ประสบปัญหาน้ำท่วมและน้ำแล้งเป็นประจำ  ซึ่งทรัพยากรน้ำของทั้งสองลุ่มน้ำได้มีส่วนสำคัญในการหล่อเลี้ยงชีวิตและกิจกรรมการผลิตในภาคกลาง  ซึ่งที่ผ่านมาการแก้ปัญหาของทั้งสองลุ่มน้ำไม่ได้ดำเนินการแก้ไขอย่างถูกต้องจริงจัง  จึงทำให้เกิดปัญหากับการใช้ประโยชน์จากทรัพยากรของทั้งสองลุ่มน้ำอย่างต่อเนื่องในช่วงที่ผ่านมา   ดังนั้น  เพื่อเสนอแนะนโยบายการแก้ปัญหาดังกล่าวอย่างบูรณาการ คณะทำงานศึกษาปัญหาการจัดการทรัพยากรน้ำในแม่น้ำยมและแม่น้ำน่านและคณะทำงานวิทยาศาสตร์  เทคโนโลยี ทรัพยากร  สิ่งแวดล้อมและพลังงาน   สภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ  จึงทำการศึกษาปัญหาด้วยการทบทวนวรรณกรรมผลงานวิจัยที่เกี่ยวข้อง  จัดเชิญนักวิชาการ  ผู้แทนหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง  มาให้ข้อมูลและการจัดสัมมนาระดมความคิดเห็นจากประชาชนผู้เกี่ยวข้องในพื้นที่จังหวัดแพร่ สุโขทัย พิษณุโลก พิจิตร และนครสวรรค์  
          2. วิสัยทัศน์และเป้าหมายการบริหารจัดการลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่าน
          “ลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่าน มีการบริหารจัดการแหล่งน้ำแบบยั่งยืน  ป่าไม้สมบูรณ์ มีน้ำสมบูรณ์เพียงพอ เพื่อการเกษตรกรรม  อุตสาหกรรม  อุปโภคบริโภค และการพัฒนาเศรษฐกิจอย่างยั่งยืน” 
          3. วัตถุประสงค์การศึกษา
             1. เพื่อเสนอแนะวิธีแก้ปัญหาน้ำท่วมและน้ำแล้งของลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่านต่อคณะรัฐมนตรี    
             2. เพื่อเสนอแนะวิธีแก้ปัญหาการการชะล้างพังทลายในพื้นที่ลาดชันและดินริมตลิ่ง การตกตะกอนในแหล่งเก็บกักน้ำ  การทำลายป่าไม้ ของลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่านต่อคณะรัฐมนตรี    
          4. สภาพปัญหาในพื้นที่ลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่าน
             พื้นที่ลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่าน  มีสภาพปัญหาจากการศึกษา  3  ประเด็นหลัก ดังนี้
             1.  ขาดแคลนน้ำเพื่อการเกษตรช่วงฤดูแล้งและมีน้ำหลากท่วมช่วงฤดูฝน เนื่องจากลุ่มน้ำยมมีปริมาตรฝนเฉลี่ย 1,160 มิลลิเมตร คิดเป็นปริมาตรน้ำเฉลี่ยต่อปีประมาณ 27,350 ล้าน ลบ.ม.และจะเปลี่ยนเป็นปริมาณน้ำท่าในลำน้ำยมปีละประมาณ 3,660 ล้าน ลบ.ม. แต่เนื่องจากไม่มีอ่างเก็บน้ำอย่างเพียงพอ  จึงเป็นเหตุให้น้ำท่วมซ้ำซากในฤดูฝนและฤดูแล้งเกิดน้ำแล้งซ้ำซากตลอดแนวแม่น้ำ  ตั้งแต่จังหวัดแพร่  สุโขทัย  พิษณุโลก  พิจิตร นครสวรรค์และลุ่มน้ำน่าน  มีปริมาตรฝนเฉลี่ย 1,270 มิลลิเมตร คิดเป็นปริมาตรน้ำเฉลี่ยต่อปีประมาณ 43,690 ล้าน ลบ.ม. และจะเปลี่ยนเป็นปริมาณน้ำท่าของลุ่มน้ำน่านทั้งหมดปีละประมาณ 12,015  ล้าน ลบ.ม.  โดยมีเขื่อนสิริกิตติ์  เก็บกักน้ำได้ประมาณ 9,510 ล้าน ลบ.ม.ในขณะที่ท้ายเขื่อนตั้งแต่จังหวัดอุตรดิตถ์ พิษณุโลก  พิจิตร  เพชรบูรณ์ และนครสวรรค์  ยังมีพื้นที่รับน้ำฝนของทั้งลุ่มน้ำน่านตอนล่าง อีกประมาณ 21,245 ตารางกิโลเมตร  คิดเป็นปริมาตรจากน้ำฝนเฉลี่ยประมาณ 27,000 ล้าน ลบ.ม.  ซึ่งจะเปลี่ยนเป็นปริมาณน้ำท่าไหลลงทางตอนล่างของลุ่มน้ำน่านปีละประมาณ 6,600 ล้าน ลบ.ม. ซึ่งยังไม่มีการเก็บกักน้ำตามลำน้ำสาขาของแม่น้ำน่าน  จึงมีปริมาณน้ำของลำน้ำยม-น่านไหลลงท้ายลุ่มน้ำทั้งสองประมาณ 10,000 ล้าน ลบ.ม.
             2.  การบุกรุกทำลายป่าไม้ การชะล้างพังทะลายของพื้นที่ลาดชันและดินริมตลิ่ง  และการตกตะกอนในแหล่งเก็บกักน้ำ  
             3.  การขาดน้ำเพื่อการอุปโภค บริโภคและน้ำมีการปนเปื้อนสารเคมี  
          5. ข้อเสนอแนะของสภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ
          รัฐควรกำหนดเรื่องลุ่มน้ำยมและลุ่มน้ำน่านเป็นวาระแห่งชาติ  เพื่อระดมทรัพยากรในการป้องกันและแก้ไขปัญหาอย่างบูรณาการและยั่งยืน เพื่อให้ป่าไม้สมบูรณ์ มีน้ำเพียงพอสำหรับการเกษตรกรรม  
อุตสาหกรรม  และอุปโภคบริโภค  โดยมีข้อเสนอแนะที่จะบรรเทาปัญหาได้  ดังต่อไปนี้
             1. การแก้ปัญหาการขาดแคลนน้ำเพื่อการเกษตรในช่วงฤดูแล้ง  รัฐควรดำเนินการ ดังนี้  
                    1.1 จัดทำแผนการใช้น้ำระดับพื้นที่เพื่อการเกษตร โดยกระบวนการมีส่วนร่วมของ
ประชาชนเพื่อลดการสูญเสียน้ำ 
                    1.2 พัฒนาให้มีอ่างเก็บน้ำขนาดกลางและขนาดเล็กกระจายในพื้นที่ทุกหมู่บ้าน ชุมชน  และแหล่งเก็บกักน้ำตามจุดรวมลำห้วยสาขาให้กระจายทั่วพื้นที่อย่างเหมาะสม   โดยต้องมีคลองเชื่อมระหว่างแม่น้ำกับอ่างขนาดกลาง  เพื่อเก็บกักน้ำไว้ใช้ในฤดูแล้งและเป็นการป้องกันน้ำท่วมในฤดูฝน
                    1.3 ขุดลอกแหล่งเก็บน้ำเดิม เพื่อลดการตื้นเขินในลำน้ำธรรมชาติ
                    1.4 จัดให้มีระเบียบข้อบังคับและกฎหมายในการควบคุมและดูแลจัดการแหล่งน้ำ  โดยกระบวนการมีส่วนร่วมของประชาชน
                    1.5 การพัฒนาระบบชลประทานและคู คลองให้ทั่วถึง
                    1.6 พัฒนาแหล่งน้ำในลุ่มน้ำยมให้เต็มศักยภาพ เพื่อให้มีปริมาณน้ำต้นทุนเพียงพอ เช่นเดียวกับลุ่มน้ำน่าน
             2. การแก้ปัญหามีน้ำหลากท่วมในช่วงฤดูฝน  
          รัฐต้องเร่งศึกษาวางระบบคูคลองให้เป็นโครงข่าย โดยให้ขุดคลองซอยย่อยของลุ่มน้ำยมและน่านเพิ่มขึ้นในพื้นที่ที่จะสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดกลางและมีประตูระบายน้ำเข้าในฤดูฝน และระบายน้ำออกในฤดูแล้ง  รวมทั้งมีเครื่องมือสูบน้ำเข้าในฤดูฝน และสูบน้ำออกในฤดูแล้ง  และดำเนินการเพิ่มเติม   ดังต่อไปนี้
                    2.1 สร้างผนังกั้นน้ำเสริมคันคลองที่ต่ำและสร้างประตูระบายน้ำ  โดยเร่งดำเนินการ
ในพื้นที่แหล่งชุมชนหนาแน่นที่เกิดน้ำท่วมหลากเป็นประจำโดยไม่เกิดผลกระทบต่อระบบนิเวศน์เดิม  และ ควรออกแบบให้แนวกั้นน้ำมีความสวยงามกลมกลืนกับทัศนียภาพริมตลิ่ง
                    2.2 ศึกษารายละเอียดในพื้นที่น้ำท่วมขังเป็นประจำ เพื่อปรับปรุงและพัฒนาระบบ
ระบายน้ำให้มีประสิทธิภาพ โดยเฉพาะถนนที่สร้างกีดขวางทางน้ำไหลให้ปรับปรุงออกแบบมีสะพานเป็นช่วงๆ เพื่อขยายเส้นทางการไหลของน้ำ
                    2.3  ขุดลอกลำน้ำที่ตื้นเขินและพัฒนาแหล่งกักเก็บน้ำ  ด้วยการสร้างอ่างเก็บน้ำให้
เหมาะสมกับพื้นที่เป็นระยะตลอดลุ่มน้ำสาขา  
                    2.4 ปรับปรุงหนองน้ำธรรมชาติตามสถานที่สาธารณะต่างๆ ให้เป็นแก้มลิง  เพื่อรองรับน้ำช่วงฤดูฝน  รวมทั้งเร่งแก้ปัญหาการบุกรุกแหล่งเก็บน้ำธรรมชาติในพื้นที่สาธารณะ เช่น บริเวณบึงบอระเพ็ด เป็นต้น
                    2.5 จัดวางระบบการระบายน้ำในพื้นที่น้ำท่วมขังทั้งการสูบน้ำและผันน้ำระหว่างแหล่งน้ำ
                    2.6 จัดวางระบบเตือนภัยและการอพยพให้ความช่วยเหลือในพื้นที่น้ำท่วมเป็นประจำ  
                    2.7 ประชาสัมพันธ์ทำความเข้าใจกับประชาชนในโครงการที่มีผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อมและประชาชนสูง  อย่างเร่งด่วน เช่น โครงการทะเลหลวง จังหวัดสุโขทัย และโครงการห้วยสัก จังหวัดแพร่  เป็นต้น
             3. การแก้ปัญหาการบุกรุกทำลายป่าไม้  การชะล้างพังทะลายของพื้นที่ลาดชันและดินริมตลิ่งและการตกตะกอนในแหล่งเก็บน้ำ  รัฐควรดำเนินการดังนี้
                    3.1 รัฐควรศึกษาการออกกฎหมายให้เจ้าของ ผู้ครอบครอง หรือผู้ใช้ประโยชน์ที่ดิน ต้องปลูกไม้ยืนต้นที่รักษาสภาพแวดล้อมอย่างน้อย ร้อยละ 10  ของพื้นที่ที่ประชาชนครอบครองหรือทำประโยชน์อยู่  เพื่อเพิ่มพื้นที่ป่า  โดยรัฐให้การสนับสนุนตามความจำเป็น
                    3.2 เร่งฟื้นฟูและขยายพื้นที่ป่าไม้ทดแทนพื้นที่ป่าเสื่อมโทรม  และออกกฎหมายห้ามใช้ประโยชน์จากป่าเสื่อมโทรมเพื่อกิจกรรมใด ๆ ให้อนุรักษ์ไว้เพื่อป่าจะได้คืนกับสู่สภาพด้วยระบบธรรมชาติ  และกำหนดแนวเขตป่าไม้ให้ชัดเจน  เพื่อป้องกันการบุกรุก
                    3.3 จัดให้มีมาตรการป้องกันการพังทลายของดินด้วยการก่อสร้างและวิธีธรรมชาติอย่างเหมาะสม เช่น ลดการไถพรวนดินบริเวณพื้นที่ลาดเอียงสูง  ปลูกหญ้าแฝกตามแนวพระราชดำริและศึกษาชนิดพันธุ์ต้นไม้ที่สามารถป้องกันพังทลายของดินให้เหมาะสมกับแต่ละพื้นที่ เป็นต้น
                    3.4 ปรับปรุงแหล่งเก็บน้ำเดิมของชุมชนและหมู่บ้าน ให้ลดการตื้นเขิน  เพื่อเพิ่มศักยภาพของแหล่งกักเก็บน้ำ
                    3.5 ให้ความรู้ ความเข้าใจ กับกลุ่มและองค์กรในท้องถิ่น  ในการเฝ้าระวังและบริหาร
จัดการน้ำระดับพื้นที่  รวมทั้ง การสร้างจิตสำนึกให้เห็นความสำคัญของการจัดการแหล่งน้ำระดับลุ่มน้ำ   ซึ่งจำเป็นต้องได้รับความร่วมมือและเสียสละของประชาชนทุกพื้นที่ที่ลุ่มน้ำไหลผ่าน
                    3.6 กำหนดแนวทางให้คนอยู่กับป่าในพื้นที่อย่างเหมาะสม
                    3.7 ฟื้นฟูอนุรักษ์แหล่งน้ำให้เป็นแหล่งท่องเที่ยว
                    3.8 จัดให้มีคณะกรรมการร่วมระหว่างประชาชนต้นน้ำและท้ายน้ำ  เพื่อบริหารจัดการลุ่มน้ำ
          ที่มา: สภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ          
          www.nesac.or.th, โทร.02-612-9222 ต่อ 118, 119 โทรสาร.02-612-6918-9